رضا ÙØ§Ù†ÛŒ یزدی
گویند رمز عشق مگویید و نشنوید
مشکل ØÚ©Ø§ÛŒØªÛŒ است Ú©Ù‡ تقریر می‌‌کنند
نگاهی به دگرگونی های منطقه پس از انقلاب اسلامی تا کنون
موج جدید اسلامگرایی در منطقه
در آخرین سالهای ØÚ©ÙˆÙ…ت Ù…ØÙ…درضاشاه، شاید منطقه خاورمیانه یکی از باثبات ترین Ùˆ آرام ترین دوران های تاریخی خود را تجربه Ù…ÛŒ کرد. در کشورهای اصلی Ùˆ قدرتمند در این منطقه ØÚ©ÙˆÙ…ت هایی متمایل به امریکا برسر کار بود.
در ایران ØÚ©ÙˆÙ…ت شاه در اوج قدرت خود بود Ùˆ آرامش نسبی چنان برقرار بود Ú©Ù‡ کارتر در Ø³ÙØ± خود ایران را جزیره ثبات نامید. در ترکیه نظامیان ØØ§Ú©Ù… برکشور قدرت مطلقه داشتند Ùˆ همه امور ØªØØª کنترل آنها بود. در پاکستان ژنرال ضیاءالØÙ‚ پس از کودتا برعلیه ØÚ©ÙˆÙ…ت ذوالÙقار علی بوتو Ùˆ دستگیری او سلطه نظامی خود را بر کشور مسلط کرده Ùˆ در یک ØªÙØ§Ù‡Ù… کامل با امریکا نقش منطقه ای خود را در ØÙظ تعادل منطقه ای Ø§ÛŒÙØ§ Ù…ÛŒ کرد.
در مصر پس از درگذشت جمال عبدالناصر در سال Û±Û¹Û·Û° Ùˆ روی کار آمدن سادات Ú©Ù… Ú©Ù… روابط این کشور با غرب رو به بهبودی گذاشته Ùˆ با Ø³ÙØ± سادات به اسرائیل در۱۹۷۷ Ùˆ در Ù¾ÛŒ آن، امضای قرارداد ØµÙ„Ø Ø¯Ø± ۱۹۷۹، مصر به عنوان یکی از قدرت های اصلی این منطقه در جبهه امریکا قرار Ú¯Ø±ÙØª Ùˆ با ØÚ©ÙˆÙ…ت های متمایل به غرب در این منطقه بهترین مناسبات دوستانه را برقرار کرد Ùˆ به یکی از دوستان شاه ایران تبدیل شد.
در اردن شاه ØØ³ÛŒÙ† سرکار بود Ú©Ù‡ بهترین مناسبات با امریکا Ùˆ دولت های دوست امریکا را داشت Ùˆ از Ù…ØªØØ¯ÛŒÙ† اصلی ØÚ©ÙˆÙ…ت ایران Ùˆ شاه بود Ùˆ مناسبات دوستانه او با شاه زبانزد عام Ùˆ خاص بود Ùˆ ایران در ØÙ‚یقت یکی از Ø§Ø³ØªØ±Ø§ØØª گاه های او Ù…ØØ³ÙˆØ¨ Ù…ÛŒ شد.
پادشاه عربستان سعودی، ملک خالد نیز در ØÙ„قه دوستان امریکا در منطقه جای ویژه خویش را داشت Ùˆ در دوستی با ØÚ©ÙˆÙ…ت ایران جزو ØÙ„قه دوستان نزدیک پادشاه ایران Ù…ØØ³ÙˆØ¨ Ù…ÛŒ شد. در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† پس از Û´Û° سال ØÚ©ÙˆÙ…ت ظاهر شاه Ú©Ù‡ بهترین مناسبات دوستانه را با ØÚ©ÙˆÙ…ت ایران داشت، داماد او داوودخان با کودتایی بدون خونریزی در سال Û±Û¹Û·Û³ قدرت را در دست Ú¯Ø±ÙØª Ùˆ با اعلام ØÚ©ÙˆÙ…ت جمهوری در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† به نظام پادشاهی در این کشور پایان داد. داوودخان گرچه در ابتدا مناسبات دوستانه ای با شوروی داشت اما Ú©Ù… Ú©Ù… در سیاست های خویش به Ù†ÙØ¹ غرب چرخش چشمگیری انجام داد Ùˆ با ØÚ©ÙˆÙ…ت ایران روابط دوستانه تری برقرار کرد.
در این دوران، یعنی آخرین سالهای ØÚ©ÙˆÙ…ت شاه در ایران، تقریبا تمام قدرت های اصلی در این منطقه در مدار دوستی با غرب Ùˆ ایالات Ù…ØªØØ¯Ù‡ زندگی Ù…ÛŒ کردند.
ØÚ©ÙˆÙ…ت عراق نیز Ú©Ù‡ در دوران ØØ³Ù† البکر مناسبات دوستانه ای با Ø§ØªØØ§Ø¯ شوروی داشت، در آخرین سالهای پیش از انقلاب Ùˆ پس از سرکوب کمونیست ها در عراق Ú©Ù… Ú©Ù… مناسباتش با غرب رو به بهبودی گذاشت. صدام Ú©Ù‡ در واقع مرد اول سیاست عراق در آن سالها بود پس از دیدار با شاه ایران در الجزایر Ùˆ امضای قرارداد الجزیره در Û±Û¹Û·Ûµ به سالها تنش سیاسی در مناسبات ایران Ùˆ عراق پایان داد Ùˆ جزو کشورهای دوست ایران در منطقه قرار Ú¯Ø±ÙØª.
در آن زمان، ØÚ©ÙˆÙ…ت ایران خود Ù…ØÙˆØ± اصلی یک از بلوک های قدرت سیاسی در منطقه بود Ùˆ نقش ژاندارم منطقه را برای امریکا Ø§ÛŒÙØ§ Ù…ÛŒ کرد. ایران عضو پیمان سنتو (Central Eastern Treaty Organization) Ùˆ یکی از قدرتهای اصلی آن بود. دیگر اعضای این پیمان ترکیه، پاکستان، عراق Ùˆ انگلستان بودند. عراق سالها بود Ú©Ù‡ پس از کودتای نظامیان برهبری عبدالکریم قاسم (Û±Û¹ÛµÛ¹) Ùˆ سرنگونی پادشاهی Ùیصل از عضویت در این پیمان خارج شده بود.
گرایش عمومی کشورها Ùˆ قدرت های سیاسی در این منطقه به غرب Ùˆ امریکا، موقعیت ویژه ای را برای اسرائیل نیز ÙØ±Ø§Ù‡Ù… کرده بود. اسرائیل به عنوان قدرت اصلی منطقه، بدون رقیب Ùˆ بدون کمترین نگرانی از درگیری های Ø§ØØªÙ…الی در آینده، سیاست خود را Ú†Ù‡ مستقیم Ùˆ Ú†Ù‡ غیرمستقیم از طریق امریکا Ùˆ ØØ§Ù…یان منطقه ای او پیش Ù…ÛŒ برد.
در واقع بزرگترین بلوک قدرت منطقه، بلوک ضد شوروی بود Ú©Ù‡ روز به روز ØÙ„قه Ù…ØØ§ØµØ±Ù‡ خود را بدور این کشور تنگ تر Ùˆ تنگ تر Ù…ÛŒ کرد. ایران در این میانه جای ویژه ای داشت Ùˆ به یکی از مراکز اصلی شنود Ùˆ ÙØ¹Ø§Ù„یت های جاسوسی برعلیه شوروی تبدیل شده بود Ùˆ بیش از Û´Û° هزار مستشار نظامی امریکا در ایران بسر Ù…ÛŒ بردند Ùˆ بسیاری از آنها به ÙØ¹Ø§Ù„یت های خود برعلیه شوروی مشغول بودند.
نکته قابل توجه این است Ú©Ù‡ رقابت در این دوران میان کشورهای منطقه، از نوع رقابت درون یک بلوک ÙˆØ§ØØ¯ بود. بلوک سیاسی ای Ú©Ù‡ رهبری آن در اختیار امریکا بود Ùˆ آنها نقش خود را در واکنش های درون بلوکی بازی Ù…ÛŒ کردند. از بسیاری از بلوک بندی های بعدی مثل تقابل کشورهای شیعه Ùˆ سنی، عرب Ùˆ غیرعرب، اسلامی Ùˆ غیراسلامی خبری نبود. تقریبا همه کشورهای منطقه با ویژگی هایی Ú©Ù‡ بعدا آنها را در بلوک های مختل٠دسته بندی کرد، در کنار یکدیگر Ùˆ ØªØØª رهبری امریکا همزیستی مسالمت آمیزی داشتند.
کودتای کمونیستی در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù†
کودتای ØØ²Ø¨ دمکراتیک خلق در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† به رهبری نورمØÙ…د تره Ú©ÛŒ Ùˆ با ØÙ…ایت Ùˆ مشارکت مستقیم شوروی ها در سرنگونی ØÚ©ÙˆÙ…ت داوودخان، اولین تلنگر به نظم بلوک سیاسی ضدروسی در منطقه بود Ú©Ù‡ با واکنش بسیار شدید همه کشورهای منطقه Ùˆ جهان مواجه گردید.
این کودتا در بهار Û±Û³ÛµÛ· تقریبا کمتر از یک سال پیش از انقلاب ایران Ø§ØªÙØ§Ù‚ Ø§ÙØªØ§Ø¯ Ùˆ به تشدید ÙØ¹Ø§Ù„یت های ضدشوروی در همه کشورهای منطقه منجر گردید. طولی نکشید Ú©Ù‡ همه اعضای بلوک امریکایی در منطقه خاورمیانه Ùˆ در راس آنها عربستان سعودی، ایران Ùˆ پاکستان دست به کار مقابله با ØÚ©ÙˆÙ…ت نوپای کودتایی در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† شدند. سازمان های اطلاعاتی در همه کشورهای Ùوق با ایجاد ÙˆØ§ØØ¯Ù‡Ø§ÛŒ ویژه به نوعی مقدمات تشکیل یک بریگارد ÙˆØ§ØØ¯ زیر پرچم اسلام را برعلیه ØÚ©ÙˆÙ…ت Ú©ÙØ± Ùˆ کمونیسم Ùˆ دست نشانده شوروی در این کشور، ÙØ±Ø§Ù‡Ù… آورند.
ØÚ©ÙˆÙ…ت ایران تا آخرین ماه های عمر خود در سال Û±Û³ÛµÛ· نیز هم چنان نقش ÙØ¹Ø§Ù„ÛŒ در عملیات خرابکارانه در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† Ø§ÛŒÙØ§ Ù…ÛŒ کرد. انقلاب در ایران، بزرگترین شوک سیاسی در منطقه بود. با انقلاب در ایران Ùˆ خروج رسمی ایران از پیمان دوجانبه با امریکا Ùˆ خروج از پیمان سنتو Ú©Ù‡ به ÙØ±ÙˆÙ¾Ø§Ø´ÛŒ این پیمان نیز منجر گردید، Ù…ØÙˆØ± اصلی Ø§ØªØØ§Ø¯ عمل بلوک ضدشوری در منطقه شکسته شده Ùˆ بسیاری از معادلات سیاسی در این منطقه به هم ریخت.
چندی پس از انقلاب و پس از گروگان گیری و سپس جنگ ایران و عراق، وضعیت منطقه از چند نظر دستخوش دگرگونی های جدی شد.
1- جزیره ثبات آریامهری با ØªÙˆÙØ§Ù† انقلاب در ایران درهم پاشید.
2- پیمان سنتو در هم ریخت.
3- پایگاه های جاسوسی و شنود برعلیه روسیه جمع شدند.
4- مستشاران نظامی امریکایی مجبور به ترک ایران شدند.
5- با ورود شاه به امریکا، Ø³ÙØ§Ø±Øª امریکا اشغال شد. روابط ایران Ùˆ امریکا قطع شد Ùˆ مناسبات دو کشور به خصومت گرائید.
6- با بسته شدن Ø³ÙØ§Ø±Øª امریکا یکی از مراکز اصلی ÙØ¹Ø§Ù„یت جاسوسی امریکا در منطقه تعطیل شد.
7- روابط ایران با مصر پس از دعوت سادات از شاه برای Ø³ÙØ± به آن کشور قطع شد.
8- روابط ایران با عربستان سعودی رو به تیرگی گذاشت. ایرانی ها در مراسم ØØ¬ در این کشور برای اولین بار با راه اندازی تظاهرات عظیم برعلیه امریکا Ùˆ اسرائیل، نظم این کشور را در هم ریختند. Ùˆ برای نخستین بار در Ù…Ú©Ù‡ Ùˆ مدینه تظاهرات بزرگ ضدامریکایی Ùˆ ضداسرائیلی برگزار گردید.
9- ایران به مرکز گردهمایی ها و نشست های جنبش های ضداسرائیلی، ضدامریکایی و گروه های سیاسی اسلامی تبدیل شد.
10- با اعلام روز جهانی قدس در ایران هر ساله تظاهرات بزرگ بر علیه اسراییل Ùˆ آمریکا بر گزار گردیده Ùˆ ÙØ¶Ø§ÛŒ ضد اسرائیلی به همه منطقه سرایت پیدا کرد.
11- ص٠بندی جدیدی در منطقه به Ù…ØÙˆØ±ÛŒØª ایران، لیبی Ùˆ سوریه ایجاد شد Ú©Ù‡ بعدا جبهه پایداری نام Ú¯Ø±ÙØª. دیگر اعضای آن جمهوری دمکراتیک یمن، جمهوری دمکراتیک ØµØØ±Ø§ (جبهه پولیساریو)ØŒ سازمان آزادیبخش Ùلسطین، Ùˆ جنبش هایی چون جنبش آزادیبخش اریتره بودند.
زلزله سیاسی همه معادلات سیاسی منطقه را در هم ریخته بود Ùˆ دو جبهه Ùˆ بلوک بندی جدید همزمان در ØØ§Ù„ Ø´Ú©Ù„ گیری بود.
جبهه وسیعی از همه کشورهای اسلامی به رهبری امریکا برعلیه شوروی در Ú©Ù…Ú© به مجاهدین Ø§ÙØºØ§Ù†ÛŒ در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† Ø´Ú©Ù„ Ú¯Ø±ÙØª Ùˆ همزمان قدرت جدیدی در منطقه برعلیه امریکا Ùˆ غرب Ùˆ اسرائیل در ØØ§Ù„ Ø´Ú©Ù„ گیری بود Ùˆ روز به روز قدرتمندتر Ù…ÛŒ شد، جبهه ای Ú©Ù‡ در گذشته هیچ گاه در این ابعاد قدرت عرض اندام نداشت. ØØªÛŒ در دوران ناصر نیز هیچگاه مصر قادر نشد Ú©Ù‡ جبهه ای در این ابعاد Ùˆ آن هم با کاریزمای انقلابی Ùˆ کاتالیزور اسلامی بوجود آورد. نقش اصلی را در این بلوک، ØÚ©ÙˆÙ…ت جدید ایران به عهده Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ بود. اسلام گرایی بر همه منطقه سایه اÙکنده بود.
موج جدید اسلامگرایی در منطقه
دو عامل مهم Ú©Ù‡ در Ø´Ú©Ù„ گیری موج جدید اسلامگرایی نقش اصلی داشتند، یکی لشکرکشی روسیه به Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† Ùˆ دیگری انقلاب ایران به رهبری Ø±ÙˆØØ§Ù†ÛŒØª شیعه در ایران بود.
مداخله Ø§ØªØØ§Ø¯ شوروی در امور داخلی Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù†ØŒ تدارک Ùˆ انجام کودتا Ùˆ سپس ØÙ…له نظامی به این کشور، برای امریکا Ú©Ù‡ بطور جدی نگران Ù¾ÛŒØ´Ø±ÙØª شوروی در منطقه خلیج ÙØ§Ø±Ø³ بود، موجب Ø´Ú©Ù„ گیری دکترین کارتر در این منطقه گردید Ú©Ù‡ اساس آن توق٠هرگونه مداخله Ùˆ ØØ¶ÙˆØ± خارجی در این منطقه برای کنترل منابع انرژی بود. کارتر در سخنرانی سالانه خود در Û²Û¸ ژانویه Û±Û¹Û¸Û° ØµØ±Ø§ØØªØ§ اعلام کرد Ú©Ù‡ برای جلوگیری از کنترل بر این منطقه ØØªÛŒ اگر لازم باشد به تقابل نظامی نیز دست خواهد زد. در ادامه همین سیاست بود Ú©Ù‡ رهبری امریکا نیروهای واکنش سریع را بوجود آورد Ú©Ù‡ بعدا در دوران ریگان در سال Û±Û¹Û¸Û³ به ایجاد مرکز ÙØ±Ù…اندهی نیروهای امریکا (CENTCOM) منجر شد Ú©Ù‡ همان مرکز اصلی تصمیم گیری عملیات نظامی در منطقه خاورمیانه، شمال Ø§ÙØ±ÛŒÙ‚ا Ùˆ آسیای مرکزی است.
گسترش ØØ¶ÙˆØ± نظامی امریکا Ùˆ CENTCOM به تغییرات جدی در این منطقه منجر گردید. یکی ازپیامدهای اولیه دکترین کارتر در این منطقه Ú©Ù‡ در نتیجه رویارویی با شوروی در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† پدیدار شد، ایجاد یک ائتلا٠بزرگ سیاسی ØªØØª پوشش اسلام برای مقابله با کمونیسم در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† بود. یک سر این جریان در دست عربستان سعودی Ùˆ دیگر شیخ های واپس گرای منطقه بود Ùˆ از Ú©Ù…Ú© های مالی آنها بهره Ù…ÛŒ برد Ùˆ سر دیگرش در دست ژنرال های پاکستانی در سازمان اطلاعاتی ارتش پاکستان (ISI) Ùˆ سیاستمداران امریکا قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ بود.
در آن سالهای جنگ با به Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ú©ÙØ± Ùˆ کمونیسم در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù†ØŒ عربستان سعودی Ùˆ امریکا بیش از Û´Û° میلیارد دلار صر٠کمک مالی به پاکستان برای تجهیز Ùˆ تربیت مجاهدین مسلمان Ø§ÙØºØ§Ù†ÛŒ کردند Ùˆ Ù¾ÛŒØ´Ø±ÙØªÙ‡ ترین تجهیزات نظامی را در اختیار آنها قرار دادند Ú©Ù‡ یک قلم آن دوهزار موشک Ù¾ÛŒØ´Ø±ÙØªÙ‡ استینگر FIM-42 از نوع زمین به هوا بود Ú©Ù‡ هنوز پس از Û³Û° سال برخی از آنها به ØµØ§ØØ¨Ø§Ù† اصلی اش برگردانده نشده Ùˆ Ø§ØØªÙ…الا نیروهای طالبان Ùˆ القاعده با همان موشک ها در سالهای بعدی به شکار بالگردها Ùˆ هواپیماهای امریکایی پرداختند.
سرمایه گذاری چند ده میلیارد دلاری امریکا و عربستان در همکاری با ژنرال های مرتجع پاکستانی در ISI در سالهای جنگ با شوری، به شکل گیری نیرویی منجر گردید که در دهه های بعدی به یک جریان بزرگ سیاسی- مذهبی از نوع اسلام سیاسی بنیادگرا مبدل شد.
مجهزسازی Ùˆ سازماندهی نیروهای جهادی در کشورهای عربی Ùˆ مسلمان، برای اعزام Ùˆ تشویق آنها به مقابله با Ú©ÙØ±ÙˆÚ©Ù…ونیسم در جبهه های Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù†ØŒ موجب شد Ú©Ù‡ در تمام کشورهای اسلامی Ùˆ عربی، جنب Ùˆ جوش تازه ای پدیدار شود. بخش قابل توجهی از جریان های وابسته Ùˆ اعضای اخوان المسلمین در این دوره موÙÙ‚ به سازماندهی جدیدی از نیروهای خود شدند. بخش Ø®ÙØªÙ‡ جریان اسلامی Ú©Ù‡ در دهه های Û¶Û° Ùˆ Û·Û° میلادی زیر تاثیر ناسیونالیسم عربی Ùˆ ناصریسم Ùˆ یا کمونیست ها بود، ØØ§Ù„ا به Ú©Ù…Ú© Ùˆ تشویق سازمان های اطلاعاتی Ùˆ امنیتی در این کشورها برای اعزام به جبهه های Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† ÙØ¹Ø§Ù„ شده Ùˆ موÙÙ‚ شدند نه تنها هزاران Ù†ÙØ± را تجهیز کرده Ùˆ به جبهه های Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† روانه کنند Ú©Ù‡ در درون کشورهای خود یک بدنه پشتیبانی Ùˆ لجستیکی بزرگ برای جمع آوری Ú©Ù…Ú© های مالی Ùˆ ارسال تجهیزات Ùˆ Ú©Ù…Ú© ها Ùˆ تشویق داوطلب ها به شرکت در جنگ علیه روسیه بوجود آوردند. در همین سالهاست Ú©Ù‡ شاهد بازسازی جریان اسلام سیاسی بنیادگرا در همه این کشورها هستیم. اولین نشانه های این جریان را در پیوند ایمان الظواهری – یکی از رهبران اخوان المسلمین - با اسامه بن لادن – یکی از مسلمان های بنیادگرای وهابی – در Ø´Ú©Ù„ گیری سازمان القاعده Ù…ÛŒ بینیم، جریانی Ú©Ù‡ در سالهای بعدی به یک شبکه جهانی بنیادگرایی اسلامی مبدل شده Ùˆ بیشتر عملیات جهادی Ùˆ تروریستی را از Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ تا بوسنی Ùˆ Ú†Ú†Ù†ÛŒ Ùˆ سومالی Ùˆ ØØªÛŒ تا قلب امریکا در نیویورک هدایت Ùˆ رهبری Ù…ÛŒ کنند.
سازماندهی مجاهدین Ø§ÙØºØ§Ù†ÛŒ Ùˆ یارگیری جهانی برای آنها Ùˆ تجهیز آنها به Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ Ùوق مدرن برای مقابله با شوروی، Ùقط در ابعاد جبهه های جنگ در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† Ù…ØØ¯ÙˆØ¯ باقی نماند، به همه کشورهای اسلامی سرریز کرد Ùˆ به یک بیداری عمومی در جریان های بنیادگرای اسلامی منجر گردید.
پیدایش اسلام ضد آمریکایی
در مقابل Ùˆ شاید بهتر بتوان Ú¯ÙØª در کنار این جریان، یک جریان دیگر اسلام گرای سیاسی نیز بوجود آمد. جریانی Ú©Ù‡ رهبری آن در اختیار رهبران جمهوری اسلامی ایران بود Ùˆ نه تنها از غرب Ùˆ ایالات Ù…ØªØØ¯Ù‡ ØØ±Ù شنوی نداشت بلکه بیشتر Ù…Ù†Ø§ÙØ¹ آنها را Ù‡Ø¯Ù Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ بود. این جریان گرچه با شعار نه شرقی – نه غربی ادعای مقابله Ùˆ مبارزه برعلیه هر دو ابرقدرت زمان، شوروی Ùˆ امریکا را داشت، اما لبه تیز ØÙ…له آن به سوی غرب Ùˆ امریکا Ùˆ اسرائیل بود Ùˆ به جای اتکاء به دولت های عربی – اسلامی در تجهیز جنبش مقاومت اسلامی، به گروه ها Ùˆ جنبش های مقاومت چشم دوخته Ùˆ با اتکا به منابع خود در کشورهای اسلامی به جنبش سازی Ùˆ جریان سازی اسلام سیاسی از نوع ضد آمریکایی آن مشغول بود.
انقلابیون مسلمان ایرانی از همان ابتدای Ø´Ú©Ù„ گیری ØÚ©ÙˆÙ…ت اسلامی در ایران، ØªØØª پوشش های گوناگون از ایجاد ÙˆØ§ØØ¯ جنبش های آزادی بخش در سپاه Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ تا برگزاری Ú©Ù†ÙØ±Ø§Ù†Ø³ ها Ùˆ گردهمایی های آشکار Ùˆ پنهان در ایران Ùˆ دیگر کشورها، به سازماندهی جنبش جدیدی دست زدند، جنبشی Ú©Ù‡ ویژگی بارز آن، ضدامریکایی Ùˆ ضد اسرائیلی بودن آن بود Ùˆ Ù‡Ø¯ÙØ´ تجهیز Ø§ØØ³Ø§Ø³Ø§Øª مردم مسلمان در دو زمینه بود. اول ایجاد یک جنبش ÙØ±Ø§Ú¯ÛŒØ± Ùˆ همراه با شعارهای ØÚ©ÙˆÙ…ت جدید اسلامی در ایران برعلیه امریکا Ùˆ اسرائیل در منطقه Ùˆ دوم سازماندهی مقاومت در تک تک کشورهایی Ú©Ù‡ به ادعای رهبران جمهوری اسلامی توسط مشتی ØÚ©Ø§Ù… ÙØ§Ø³Ø¯ØŒ خائن به اسلام Ùˆ نوکر غرب اداره Ù…ÛŒ شد.
جمهوری اسلامی Ùˆ رهبران آن از آنجا Ú©Ù‡ وارث یک انقلاب بزرگ مردمی در منطقه بودند، به مثابه آهن ربایی عمل کردند Ú©Ù‡ همه نیروهای انقلابی Ùˆ آزادی بخش را در همان ماههای اولیه Ø´Ú©Ù„ گیری ØÚ©ÙˆÙ…ت دینی Ùˆ انقلابی به خود جذب نمود. بی جهت نبود Ú©Ù‡ در ÙØ±Ø¯Ø§ÛŒ پیروزی انقلاب ایران، آقای Ø¹Ø±ÙØ§Øª بدون Ú¯Ø±ÙØªÙ† اجازه Ùˆ ویزای ورود به کشور به ÙØ±ÙˆØ¯Ú¯Ø§Ù‡ مهرآباد وارد شد Ùˆ در مقابل پرسش خبرنگاران Ú©Ù‡ آیا مقامات ایرانی را در جریان Ø³ÙØ± خود گذاشته Ùˆ یا اجازه ورود Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ است، مدعی شد Ú©Ù‡ کسی برای ورود به کشور خودش اجازه لازم ندارد. پس از او Ùˆ در روزها Ùˆ ماههای بعد رهبران جنبش های آزادیبخش یکی پس از دیگری برای دیدار با مقامات ØÚ©ÙˆÙ…ت جدید انقلابی در ایران وارد کشور Ù…ÛŒ شدند Ùˆ در تهران Ø¯ÙØ§ØªØ± نمایندگی سازمانهای خود را Ø§ÙØªØªØ§Ø Ù…ÛŒ کردند.
رهبران جمهوری اسلامی ایران از همان ابتدا با تمرکز روی مساله Ùلسطین، Ú©Ù‡ در این منطقه بیشترین توجه مردم Ú©ÙˆÚ†Ù‡ Ùˆ خیابان را در همه کشورهای اسلامی به خود جلب Ù…ÛŒ کرد، موÙÙ‚ شدند Ú©Ù‡ دروازه ورود به قلب Ùˆ ذهن Ùˆ Ø§ØØ³Ø§Ø³Ø§Øª مردم را گشوده Ùˆ در دل آنها خانه کنند. استقبال مردم Ú©ÙˆÚ†Ù‡ Ùˆ خیابان از انقلاب اسلامی ایران Ùˆ رهبری آن در میان همه مسلمانان منطقه، ÙØ§Ø±Øº از شیعه Ùˆ سنی بودن آنها، موجب شد Ú©Ù‡ ÙˆØØ´Øª جدیدی در ØÚ©ÙˆÙ…ت های این منطقه بر علیه نظام نوپای جمهوری اسلامی Ùˆ پیام انقلابی-اسلامی آن بوجود آید. این ÙˆØØ´Øª در مراØÙ„ بعدی خود به بلوک بندی های جدیدی در منطقه منجر گردید. این بلوک بندی جدید در اولین سالهای پس از انقلاب ایران، در جریان ØÙ…له صدام به ایران Ùˆ Ú©Ù…Ú© کشورهای عربی مرتجع در منطقه به او خود را به نمایش گذاشت. ØÚ©ÙˆÙ…ت عربستان سعودی ØØ¯Ø§Ù‚Ù„ Û²Ûµ میلیارد دلار Ú©Ù…Ú© مالی در طول جنگ در اختیار صدام گذاشت Ùˆ از همه امکانات اطلاعاتی Ùˆ مخابراتی خود از جمله Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ از هواپیماهای آواکس امریکایی Ú©Ù‡ در اختیار آنها بود برای Ú©Ù…Ú© به صدام Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ کرد.
در این دوره چنانکه قبلا اشاره کردم، ما شاهد دو جریان موازی اسلام گرا در منطقه هستیم. جبهه اسلام گرایی ضدشوروی به رهبری امریکا-عربستان سعودی Ùˆ پاکستان، Ùˆ جبهه اسلام گرایی ضدامریکا به رهبری جمهوری اسلامی ایران Ùˆ کشورهای عضو جبهه پایداری Ú©Ù‡ ØªÙØ§ÙˆØª اصلی Ùˆ عمده این دو جبهه در دوچیز بود.
Ø¢ - جبهه ضد امریکایی به رهبری جمهوری اسلامی ایران، مورد استقبال مردم بود Ùˆ ØÙ…ایت میلیونی مردم Ú©ÙˆÚ†Ù‡ Ùˆ خیابان را در همه کشورهای عربی-اسلامی در پشت خود داشت در ØØ§Ù„یکه جبهه ضد شوروی از چنین ØÙ…ایتی برخوردار نبود Ùˆ در زندگی روزانه مردم در کشورهای اسلامی نقشی نداشت Ùˆ Ùقط شبکه هایی Ú©Ù‡ بیشتر از طر٠ØÚ©ÙˆÙ…ت های درست شده بودند را در اختیار داشت.
ب – جبهه ضد امریکایی از اعضای جبهه پایداری (سوریه، لیبی، جمهوری دمکراتیک یمن Ùˆ سازمان آزادیبخش Ùˆ ... ) تشکیل شده بود. با اینکه اعضای این جبهه دولت ها بودند، اما ویژگی اصلی آنها، انقلابی بودن شان بود. دولت های عضو جبهه پایداری در منطقه در آن دوران تقریبا همگی به عنوان ØÚ©ÙˆÙ…ت های انقلابی شناخته شده بودند Ùˆ اکثریت مردم در آن کشورها به ØÚ©ÙˆÙ…ت های Ùوق به عنوان ØÚ©ÙˆÙ…ت های انقلابی نگاه Ù…ÛŒ کردند. در عین ØØ§Ù„ ØØ¶ÙˆØ± جریاناتی مثل سازمان آزادیبخش Ùلسطین Ùˆ شخصیت هایی مثل Ø¹Ø±ÙØ§Øª در کنار Ø§ÙØ±Ø§Ø¯ÛŒ چون هواری بومدین رهبر الجزایر، معمر قذاÙÛŒ Ùˆ ØØ§Ùظ اسد Ùˆ برخی دیگر از رهبران جنبش های آزادیبخش Ú©Ù‡ همگی در مبارزه اصلی Ú©Ù‡ در منطقه بین اعراب Ùˆ اسرائیل در جریان بود در جبهه ØØ§Ù…ÛŒ Ùلسطینی ها قرار داشتند، این جبهه را در کنار مردم منطقه قرار Ù…ÛŒ داد. Ùˆ این در ØØ§Ù„ÛŒ بود Ú©Ù‡ جبهه اسلامی ضد شوروی Ú©Ù‡ شیخ های عرب Ùˆ ژنرال ضیاءالØÙ‚ شخصیت های منطقه ای آن بودند، از کمترین Ù…ØØ¨ÙˆØ¨ÛŒØª Ùˆ ØÙ…ایت مردمی، نه در کشورهای خود Ùˆ نه در منطقه، بر خوردار نبود Ùˆ اکثر رهبران ØÚ©ÙˆÙ…ت های ÙØ§Ø³Ø¯ عضو آن، در ØÙ‚یقت بیشتر از روسها در میان مردم خود مورد ØªÙ†ÙØ± بودند.
این دو جبهه عملا منطقه Ùˆ جهان اسلام را به دو نیمه تقسیم کرده بود. البته در بعضی مناطق مثل بوسنی Ùˆ یا ØØªÛŒ در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† هر دو جبهه شرکت ÙØ¹Ø§Ù„ داشتند Ùˆ ØØªÛŒ رقابتی در جریان بود. مثلا در بوسنی در کنار پاسداران ایرانی، القاعده ای ها نیز ØØ¶ÙˆØ± داشتند Ùˆ یا در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù†ØŒ جمهوری اسلامی ایران در مناطق شیعه نشین با Ú©Ù…Ú© رهبران مذهبی به ساختن جریان های مورد علاقه خود مشغول بود. در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† ØØ²Ø¨ نصر Ú©Ù‡ Ø±ÙˆØØ§Ù†ÛŒ Ø·Ø±ÙØ¯Ø§Ø± ایران، آقای مزاری، رهبری آن را در اختیار داشت کاملا از سیاست های ایران پیروی Ù…ÛŒ کرد Ùˆ عملا به پراکسی ایران در آن منطقه تبدیل شده بود.
نکته جالب توجه این بود Ú©Ù‡ برخلا٠پیش بینی Ùˆ سیاست های امریکا در دوران کارتر Ùˆ ØØªÛŒ ریگان Ú©Ù‡ تصور Ù…ÛŒ کردند انقلاب اسلامی در ایران نیز به Ù…ØØ§ØµØ±Ù‡ بیشتر Ùˆ تنگ تر شدن کمربند سبز (اسلامی) به دور شوروی Ùˆ جمهوری های آسیایی آن منجر Ù…ÛŒ شود، جبهه اسلامی جدید به رهبری ایران کمترین نقشی را در این میانه بازی نکرد. این جبهه از آنجا Ú©Ù‡ اعضای اصلی آن مثل لیبی، سوریه، الجزایر Ùˆ سازمان آزادیبخش Ùلسطین Ùˆ یمن دمکراتیک همه با شوروی روابط نزدیک Ùˆ دوستانه ای داشتند، عملا در مبارزه علیه شوروی کمترین قدمی برنداشت Ùˆ در هیچ کدام از مناطق ØÙˆØ²Ù‡ Ù†Ùوذ روس ها، به جز Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù†ØŒ کمترین مزاØÙ…تی برای روسها بوجود نیاورد.
در ØÙ‚یقت شاید این تعبیر آیت الله خمینی از اسلام امریکایی Ùˆ اسلام انقلابی را بتوان به این معنا Ùهمید Ú©Ù‡ جبهه ضد روسیه همان اسلام امریکایی بود Ùˆ جبهه ضد امریکایی همان اسلام انقلابی. Ùˆ گویا آیت الله خمینی Ùˆ Ø·Ø±ÙØ¯Ø§Ø±Ø§Ù† او تصمیم Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ بودند Ú©Ù‡ نقش اسلام امریکایی را به عهده نگیرند. اسلام سیاسی از نوع ایرانی از همان ابتدا برای امریکا Ùˆ دوستان منطقه ای او چون اسرائیل Ùˆ عربستان سعودی بیشتر مشکل زا شد. اما اسلام ضد شوروی، تا اشغال Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† ادامه داشت.
با خارج شدن نیروهای روسی از Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† Ùˆ سقوط ØÚ©ÙˆÙ…ت نجیب، Ùˆ چند سال پس از آن ÙØ±ÙˆÙ¾Ø§Ø´ÛŒ Ø§ØªØØ§Ø¯ جماهیر شوروی Ùˆ دیگر کشورهای سوسیالیستی در شرق اروپا، کار اصلی این جبهه Ùˆ ماموریت ضد کمونیستی آن نیز تمام شد. ولی عناصر این جبهه، پس از سالهای طولانی جنگ Ùˆ بهره گیری از میلیاردها دلار Ú©Ù…Ú© عربستان سعودی Ùˆ امریکا Ùˆ دیگر ØØ§Ù…یانشان Ùˆ ØÙ…ایت برخی از ژنرال های مستقر در ISI در پاکستان، ØØ§Ù„ا به یک نیروی جدی مبدل شده بودند Ùˆ ادعاهای جدیدی را در Ø³Ø·Ø Ø¬Ù‡Ø§Ù†ÛŒ داشتند. شبکه تروریستی القاعده ØØ§Ù„ا دیگر Ù…Ù†ØØµØ± به عده ای جهادی باز مانده از جبهه های Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† نبودند. آنها به یک شبکه بزرگ جهانی مبدل شده Ùˆ در همه کشورهای اسلامی ادعای ØÙ‚ آب Ùˆ Ú¯Ù„ داشتند Ùˆ از آنجا Ú©Ù‡ در طول سالها جنگ در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† Ùˆ در مشاورت با سازمان های اطلاعاتی Ùˆ جاسوسی Ùˆ خرابکاری غرب Ùˆ پاکستان بخوبی تربیت شده Ùˆ از مهارت های جنگی Ùˆ تروریستی بسیار بالایی برخوردار بودند، Ù…ÛŒ توانستند در هر منطقه Ø¨ØØ±Ø§Ù†ÛŒ در کشورهای اسلامی سریعا جا Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ Ùˆ در عملیات جنگی نقش جدی Ø§ÛŒÙØ§ نمایند. چنانکه بعدا Ù…ÛŒ بینیم در عراق در سالهای اول اشغال این کشور توسط ایالات Ù…ØªØØ¯Ù‡ØŒ القاعده یکی از نیروهای اصلی در ترور، بمبگذاری Ùˆ تخریب است.
پس Ù…ÛŒ بینیم Ú©Ù‡ پروژه بیداری اسلامی Ú©Ù‡ ایالات Ù…ØªØØ¯Ù‡ در آن نقش اصلی را برای مهار Ø§ØªØØ§Ø¯ شوروی بازی کرد، پس از یک دهه به زایش نیروی جدیدی در جهان ما تبدیل شد Ú©Ù‡ عملا همه بخش های آن بیشتر برعلیه خود ایالات Ù…ØªØØ¯Ù‡ به کار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ شدند Ùˆ چنانکه در ادامه ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø®ÙˆØ§Ù‡Ù… داد به بزرگترین چالش سیاسی امریکا پس از ÙØ±ÙˆÙ¾Ø§Ø´ÛŒ Ø§ØªØØ§Ø¯ جماهیر شوروی مبدل گردید.
بلوک بندی های منطقه پس از انقلاب ایران
همانطور Ú©Ù‡ اشاره شد، رهبران انقلابی نظام جدید ØÚ©ÙˆÙ…تی ایران به دلایل گوناگون، Ú©Ù‡ در مطلب دیگری باید به بررسی آن پرداخت، در ÙØ§ØµÙ„Ù‡ کوتاهی پس از انقلاب کشور را از مدار یکی از قدرت های منطقه ای همراه با غرب خارج نموده Ùˆ خود سردمدار یک بلوک جدید سیاسی در منطقه شدند Ú©Ù‡ تماما آرایش سیاسی منطقه را در هم ریخت.
اهمیت استراتژیک ایران، ثروت ملی Ùˆ نقش تاریخی کشور در منطقه Ùˆ اعتبار بزرگ ترین انقلاب مردمی در تاریخ چند دهه گذشته، موجب شد Ú©Ù‡ بسیاری از جریان های سیاسی Ùˆ ØÚ©ÙˆÙ…ت ها در منطقه در جبهه ایران قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ Ùˆ هرچه بیشتر خود را با سیاست های منطقه ای ایران تطبیق دهند. همین استقبال سیاسی از انقلاب Ùˆ رهبری آن در منطقه از طر٠دیگری باعث شد Ú©Ù‡ رهبران جمهوری نوپای اسلامی در ایران، برای جلب هرچه بیشتر نیروهای انقلابی Ùˆ مردمی Ùˆ اسلامی Ùˆ ØÚ©ÙˆÙ…ت ها Ùˆ جنبش های آزادی بخش ملی به رادیکالیسم بیشتر کشانده شده Ùˆ روز بروز مواضع رادیکال تری را Ú†Ù‡ در مقابله با امریکا Ùˆ اسرائیل Ùˆ Ú†Ù‡ ØØªÛŒ در زمینه های اقتصادی Ùˆ اجتماعی در داخل کشور در پیش گیرند. آنها از طرÙÛŒ در یک رقابت Ù†Ø§Ú¯ÙØªÙ‡ Ùˆ پنهان با اپوزیسیون رادیکال Ùˆ Ú†Ù¾ گرای داخلی نیز روز به روز به مواضع رادیکالتری کشانده Ù…ÛŒ شدند.
رادیکالیسم در مواضع داخلی و خارجی رهبران نظام اسلامی به نتایج معینی در قطب بندی های جدید سیاسی در منطقه منجر گردید. تقریبا همه کشورهای دوست سابق ایران در منطقه در طی یک پروسه چندساله به دشمنان منطقه ای ایران تبدیل شدند. مناسبات ایران با بعضی از آنها بشدت به سردی و در بعضی موارد به خصومت و قطع کامل مناسبات دیپلماتیک انجامید.
این وضعیت Ú©Ù‡ هنوز کمابیش ادامه دارد، برای بلوک بندی های جدید Ùˆ کشورهای منطقه سود Ùˆ زیان های معینی را به دنبال داشت. آنهایی Ú©Ù‡ از وضعیت جدید سود Ù…ÛŒ بردند، خواهان ادامه سیاست خصمانه ایران با ایالات Ù…ØªØØ¯Ù‡ بوده Ùˆ همه تلاش خود را برای Ø§ÙØ²Ø§ÛŒØ´ خصومت بکار بستند.
در دهه نخست عمر نظام اسلامی Ùˆ تا زمانی Ú©Ù‡ شوروی هنوز برپا بود، Ø§ØªØØ§Ø¯ جماهیر شوروی Ùˆ سایر کشورهای سوسیالیستی از Ùقدان مناسبات عادی ایران با ایالات Ù…ØªØØ¯Ù‡ سود برده Ùˆ هرگز مشوق عادی سازی مناسبت سیاسی بین دو کشور نبودند. جمهوری اسلامی ایران نه تنها برای آنها یک طر٠قراردادهای تجاری سودآور بود Ú©Ù‡ در Ù…ØØ§ÙÙ„ بین المللی نیز در بلوک کشورهای ØªØØª Ù†Ùوذ آنها قرار داشت Ùˆ در عین ØØ§Ù„ امکانات گذشته را از امریکایی ها سلب نموده Ùˆ اجازه ÙØ¹Ø§Ù„یت های جاسوسی در داخل ایران را Ú©Ù‡ هزاران کیلومتر مرز مشترک با شوروی داشت، از آنها Ú¯Ø±ÙØª.
قطع مناسبات با امریکا، برای بعضی از کشورهای اروپایی نیز که جایگزین شریک های امریکایی در بازار ایران شده بودند نیز سودهای کلانی را به ارمغان می آورد.
برخی از کشورهای این منطقه با اغراق در نقش خرابکارانه ایران، نقش باج بگیر پیدا کرده Ùˆ با برجسته کردن خطر ایران، سالانه میلیاردها دلار Ú©Ù…Ú© های مستقیم Ùˆ غیرمستقیم از همسایگان خویش در منطقه Ùˆ یا امریکا Ø¯Ø±ÛŒØ§ÙØª Ù…ÛŒ کردند. Ùˆ ØØªÛŒ ØªØØª همین عنوان به همکاری های اطلاعاتی Ùˆ امنیتی با اسرائیل Ùˆ امریکا به موقعیت جدیدی در منطقه دست ÛŒØ§ÙØªÙ†Ø¯. عربستان سعودی به عنوان یکی از کشورهایی Ú©Ù‡ امکان مقابله با ایران را دارد، بیشترین ØªØ³Ù„ÛŒØØ§Øª نظامی را از امریکا خریداری کرد Ú©Ù‡ بسیاری از آنها را Ø¯Ø±ØØ§Ù„ت عادی هرگز به این کشور نمی ÙØ±ÙˆØ®ØªÙ†Ø¯. عراق در دوران صدام تقریبا از همه شیخ های منطقه Ùˆ بویژه از پادشاه عربستان بیشترین باج ها را Ø¯Ø±ÛŒØ§ÙØª کرد Ùˆ پاکستان Ùˆ ترکیه نیز از ره آورد دشمنی میان ایران Ùˆ امریکا به موقعیت های ویژه ای دست پیدا کردند. این همه در ØØ§Ù„یست Ú©Ù‡ اگر نظام سیاسی در ایران با غرب مناسبات عادی Ù…ÛŒ داشت، داستان به Ú©Ù„ÛŒ به Ø´Ú©Ù„ دیگری بود Ú©Ù‡ در ÙØ±ØµØª دیگری به آن Ù…ÛŒ پردازم.
رددررویی دو بلوک قدرت در جهان
این بخش گرچه رابطه مستقیمی با مطلب Ùوق ندارد، اما قابل توجه است Ú©Ù‡ پیامدهای ÙØ±ÙˆÙ¾Ø§Ø´ÛŒ سوسیالیسم بر ایران به عنوان طلایه دار جنبش اسلام سیاسی Ú†Ù‡ بوده است.
در دنیای دو قطبی گذشته، دنیای تقسیم جهان به دو اردوگاه بزرگ سوسیالیسم Ùˆ سرمایه داری Ùˆ مناطق Ù†Ùوذ آنها، تقریبا همه ساختارهای موجود سیاسی بر دو شالوده اصلی سوسیالیسم Ùˆ سرمایه داری بنا گردیده بود. بازیگران میدان سیاست، Ú†Ù‡ رهبری ØÚ©ÙˆÙ…ت ها Ùˆ Ú†Ù‡ جنبش های سیاسی از هر نوع آن، به اجبار در یک سوی این تقسیم بندی بزرگ جهانی قرار Ù…ÛŒ Ú¯Ø±ÙØªÙ†Ø¯ Ùˆ برای بقای خود Ùˆ ادامه ØÛŒØ§ØªØŒ شریان زندگی خود را به یکی از این منابع Ù†Ø§Ù…ØØ¯ÙˆØ¯ قدرت جهانی وصل Ù…ÛŒ کردند. ØØ¶ÙˆØ± در هر کدام از این دو ØÙˆØ²Ù‡ قدرت جهانی Ù…ØØ¯ÙˆØ¯ÛŒØª ها Ùˆ وابستگی هایی به همراه داشت Ú©Ù‡ تاثیر آن در سمت گیری های سیاسی-اقتصادی Ùˆ اجتماعی، به روشنی آشکار بود.
در دنیای دو قطبی دوران جنگ سرد، برای بسیاری از کشورها این امکان واقعا وجود داشت Ú©Ù‡ با قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ† در یک طر٠این بازی جهانی، تا ØØ¯ÙˆØ¯ÛŒ جلوی آسیب پذیری خود را در مقابله با طر٠دیگر بگیرند. در عین ØØ§Ù„ بخاطر رقابت جهانی میان دو قدرت امکان مانور Ùˆ چانه زنی میان این دو ابرقدرت جهانی نیز ممکن بود. کشورها معمولا وقتی در یک طر٠این قطب بندی جهانی قرار Ù…ÛŒ Ú¯Ø±ÙØªÙ†Ø¯ØŒ تا ØØ¯ÙˆØ¯ زیادی از تعرض طر٠مقابل در امان بودند.
تعادل نسبی میان دو نظام سیاسی متخاصم در Ø³Ø·Ø Ø¬Ù‡Ø§Ù†ÛŒØŒ تا ØØ¯ÙˆØ¯ زیادی سایه خودش را بر تمام جهان انداخته بود Ùˆ ØØ§Ø´ÛŒÙ‡ های امن زندگی را برای ØÚ©ÙˆÙ…ت های ØªØØª Ù†Ùوذ دو بلوک ÙØ±Ø§Ù‡Ù… Ù…ÛŒ کرد، در عین ØØ§Ù„ در این وضعیت هیچ قدرت دیگری امکان مداخله جدی در مسائل جهانی را بدون تواÙÙ‚ قدرت های بزرگ جهانی در دو سمت این تقابل پیدا نمی کرد. کمترین تلاش در جهت تاثیرگذاری در مناسبت جهانی از طر٠قدرت های Ú©ÙˆÚ†Ú© تر، موجبات تنبیه را ÙØ±Ø§Ù‡Ù… Ù…ÛŒ آورد Ùˆ در صورت Ù¾Ø§ÙØ´Ø§Ø±ÛŒØŒ کشور طغیان کننده باید برای ØÙظ ØÛŒØ§Øª خویش در بلوک مقابل برای خود جایی دست Ùˆ پا کند Ú©Ù‡ البته در آنجا هم Ù…ØØ¯ÙˆØ¯ÛŒØª های عمومی بلوک را باید رعایت Ù…ÛŒ کرد.
در آن وضعیت جهانی بود Ú©Ù‡ کشورهای Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ چون کوبا، Ù…ÛŒ توانستند با Ú©Ù…Ú© جهانی سوسیالیسم در مقابل ØªØØ±ÛŒÙ… های Ùلج کننده Ùˆ همه جانبه امریکا Ùˆ غرب برای چندین دهه متوالی مقاومت کرده Ùˆ نه تنها از تعرضات اقتصادی Ùˆ نظامی آن در امان باشند Ú©Ù‡ ØØªÛŒ به مدلی از موÙقیت برای دیگر کشورهای انقلابی مبدل گردند. تعرض در هر کشوری با مقاومت جبهه مقابل سازماندهی Ùˆ ØÙ…ایت Ù…ÛŒ شد Ùˆ در ØÙ‚یقت جنگ در ویتنام، Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù†ØŒ آنگولا Ùˆ یا در هر گوشه ای دیگر از جهان به عرصه رویارویی دو قدرت جهانی مبدل Ù…ÛŒ گشت.
در نتیجه ØŒ هر جنبش اعتراضی در یک بلوک، خود به خود رنگ Ùˆ بوی سیاسی بلوک مقابل را به خود Ù…ÛŒ Ú¯Ø±ÙØª. مثلا هر اعتراض اجتماعی در یک کشور سوسیالیستی به عنوان گرایش به نظام سرمایه داری تعبیر Ù…ÛŒ شد. Ø§ÙØ²ÙˆÙ† بر آن، ØÙ…ایت جبهه سرمایه داری از آن ØØ±Ú©Øª اعتراضی، رنگ Ùˆ بوی سیاسی Ùˆ سرمایه داری بدان Ù…ÛŒ داد. این امر ØØªÛŒ در کشورهای ØØ§Ø´ÛŒÙ‡ ای این بلوک ها هم صادق بود. مثلا اگر در کشوری Ú©Ù‡ در گذشته در مدار سرمایه داری بود جنبش ضداستبدادی Ø´Ú©Ù„ Ù…ÛŒ Ú¯Ø±ÙØªØŒ بخاطر ØÙ…ایت شوروی Ùˆ دیگر کشورهای سوسیالیستی از آن جنبش، Ú©Ù… Ú©Ù… عناصر سوسیالیستی Ùˆ رادیکالیسم سیاسی در آن برجستگی پیدا کرده Ùˆ پس از مدتی کمونیست ها بخاطر ØÙ…ایت شوروی، رهبری آن جنبش ها را در اختیار Ù…ÛŒ Ú¯Ø±ÙØªÙ†Ø¯. Ùˆ ØØªÛŒ اگر کمونیست ها در رهبری آن جنبش ها هم نبودند، ØÚ©ÙˆÙ…ت های ØØ§ØµÙ„ از پیروزی آن جنبش ها، در تصمیم های سیاسی Ùˆ اقتصادی Ùˆ اجتماعی خویش سمت گیری های شدید ضد سرمایه داری پیدا نموده Ùˆ با ملی کردن بخش بزرگی از اقتصاد Ùˆ ایجاد Ù…ØØ¯ÙˆØ¯ÛŒØª های وسیع برای سرمایه داران در داخل کشور، کشور را به سمت گیری های غیرسرمایه داری کشانده Ùˆ عملا در جرگه کشورهای سوسیالیستی قرار Ù…ÛŒ دادند. Ùˆ جالب تر این بود Ú©Ù‡ برخی از همین کشورها Ùˆ رهبران آنها، در اولین مرØÙ„Ù‡ جدایی خویش از بلوک سیاسی گذشته، همه اقدامات قبلی خود را بکلی متوق٠کرده Ùˆ مسیر مخال٠آن را در پیش Ù…ÛŒ Ú¯Ø±ÙØªÙ†Ø¯.
این تغییرات متاثر از تغییر در پایه اجتماعی و طبقاتی رهبران این کشورها نبود. بلکه کاملا متاثر از مدلی بود که بلوک مربوطه به آنها دیکته کرده و آنها هم عملا آنرا به اجرا در می آوردند.
تغییرات در سومالی در دوران زیادباره، یا تغییرات در مصر در نیمه دوم دهه Ù‡ÙØªØ§Ø¯ در دوران سادات Ùˆ در بسیاری از کشورهای دیگر Ø§ÙØ±ÛŒÙ‚ایی چون سودان، از این دست چرخش ها بود.
ØÙ…ایت Ø§ØªØØ§Ø¯ جماهیر شوروی از کلیه نهضت های آزادی بخش Ùˆ ØÚ©ÙˆÙ…ت های ضد امپریالیستی پیامد این نهضت ها، ÙØ¶Ø§ÛŒÛŒ را در جهان آن روز به وجود آورده بود Ú©Ù‡ تقریبا غیرممکن Ù…ÛŒ نمود Ú©Ù‡ جنبشی برعلیه سرمایه داری Ø´Ú©Ù„ Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ Ùˆ امکان ادامه وجود داشته باشد، بدون اینکه از Ú©Ù…Ú© ها Ùˆ ØÙ…ایت های شوروی برخوردار باشد.
تنها در دوره معینی جریان های مائوئیستی Ø´Ú©Ù„ Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ بودند Ú©Ù‡ ادعای استقلال از هر دو بلوک بندی جهانی را داشتند. البته این جریان ها از نظر کمیت Ùˆ Ú©ÛŒÙیت Ùˆ اندازه اثرگذاری خود در مقایسه با جریان اصلی مبارزاتی در دنیای آن روز، قابل مقایسه نبوده Ùˆ شاید بتوان Ú¯ÙØª Ú©Ù‡ هرگز نقش تعیین
کننده ای نداشتند.
ÙØ±ÙˆÙ¾Ø§Ø´ÛŒ شوروی Ùˆ تاثیر آن بر جمهوری اسلامی ایران Ùˆ جایگاه اسلام سیاسی
نکته اصلی اما در اینجا توجه به جنبش های اعتراضی در کشورهای اسلامی است. یعنی کشورهایی Ú©Ù‡ در آنها ØÚ©ÙˆÙ…ت های دست نشانده Ùˆ مستبد Ø·Ø±ÙØ¯Ø§Ø± غرب برسرکار بودند، از مرتجعین عرب در عربستان سعودی Ùˆ اردن Ùˆ مصر Ùˆ کویت در خاورمیانه تا شمال Ø§ÙØ±ÛŒÙ‚ا Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ تا سوهارتو Ùˆ مارکوس در اندونزی Ùˆ Ùیلیپین در آسیای جنوب شرقی. در این کشورها، جنبش های اعتراضی مردم مسلمان در مقابل خود نه Ùقط دیکتاتور Ù…ØÙ„ی، Ú©Ù‡ کارشناسان امریکایی را هم در کنار این ØÚ©ÙˆÙ…ت ها Ù…ÛŒ دیدند. اما از آنجایی Ú©Ù‡ هیچ مرکز معینی در ØÙ…ایت از جنبش های اسلامی با ایدئولوژی اسلام سیاسی Ú©Ù‡ با دیکتاتوری های Ø·Ø±ÙØ¯Ø§Ø± غرب Ùˆ امریکا هم سر جنگ باشد وجود نداشت، عملا این جنبش ها نقش اعتراضی خود را در سیاست به اندازه ØØ¶ÙˆØ± اجتماعی شان Ø§ÛŒÙØ§ نمی کردند. در اکثر این کشورها اگر Ø§ØØ²Ø§Ø¨ کمونیست وجود داشتند به خاطر ØÙ…ایت شوروی از آنها Ø§ØØ²Ø§Ø¨ کمونیست نقش اصلی را در جنبش های اعتراضی در اختیار Ù…ÛŒ Ú¯Ø±ÙØªÙ†Ø¯. در Ùقدان Ø§ØØ²Ø§Ø¨ نیرومند کمونیست ØŒ معمولا یک ائتلا٠ضد دیکتاتوری-ضدامپریالیستی از ناسیونالیست ها Ùˆ سایر نیروها ÛŒ رادیکال در این کشورها Ø´Ú©Ù„ Ù…ÛŒ Ú¯Ø±ÙØª Ú©Ù‡ مورد ØÙ…ایت شوروی بود Ùˆ پس از پیروزی هم از آنجا Ú©Ù‡ دیکتاتورهای ØØ§Ú©Ù… تا آخرین Ù„ØØ¸Ù‡ مورد ØÙ…ایت امریکا بودند، مسیر کشور به طور Ú©Ù„ÛŒ تغییر جهت Ù…ÛŒ داد Ùˆ از اردوگاه غرب به سمت شرق رانده Ù…ÛŒ شد. معمولا در این میانه برای جریان های سیاسی Ùˆ یا ایدئولوژیک بی سرپرست Ùˆ یتیم - مانند جنبش هایی با گرایشات سیاسی اسلامی - جایی وجود نداشت.
با انقلاب اسلامی در ایران Ùˆ Ø´Ú©Ù„ گیری ØÚ©ÙˆÙ…ت دینی در این کشور Ùˆ گرایش رهبران انقلابی Ùˆ مسلمان ایرانی به صدور اسلام سیاسی Ùˆ انقلاب اسلامی به دیگر کشورها – بویژه پس از ÙØ±ÙˆÙ¾Ø§Ø´ÛŒ Ø§ØªØØ§Ø¯ جماهیر شوروی– جمهوری اسلامی ایران موقعیت استثنائی جدیدی را در تقابل با غرب Ùˆ ایالات Ù…ØªØØ¯Ù‡ پیدا کرد. این موقعیت جدید کمتر پروژه ای برنامه ریزی شده از جانب رهبران نظام اسلامی بود Ùˆ بیشتر Ù…ØØµÙˆÙ„ خلاء ØØ¶ÙˆØ± شوروی Ùˆ شاید بیشتر از آن، Ø¨ØØ±Ø§Ù† شدید جهانی برای Ú†Ù¾ Ùˆ کمونیسم بود. نگاهی به دگرگونی های خاورمیانه در این دوره بویژه در لبنان Ùˆ در رابطه با مبارزه Ø§ØØ²Ø§Ø¨ Ùلسطینی شاید بهترین گواه این مدعاست.
تا پیش از ÙØ±ÙˆÙ¾Ø§Ø´ÛŒ شوروی، تقریبا بیشتر جریانات Ùلسطینی عضو سازمان آزادی بخش Ùلسطین بوده Ùˆ در مدار شوروی قرار داشتند. سازمان های اصلی مبارز Ùلسطینی عبارت بودند از سازمان Ø§Ù„ÙØªØ (به رهبری ÛŒØ§Ø³Ø±Ø¹Ø±ÙØ§Øª)ØŒ جبهه خلق برای آزادی Ùلسطین (به رهبری جورج ØØ¨Ø´)ØŒ جبهه دمکراتیک برای آزادی Ùلسطین (به رهبری نای٠ØÙˆØ§ØªÙ…Ù‡)ØŒ جبهه خلق برای آزادی Ùلسطین – ÙØ±Ù…اندهی Ú©Ù„ (به رهبری اØÙ…د جبرئیل)ØŒ Ùˆ ØØ²Ø¨ کمونیست Ùلسطین (یا ØØ²Ø¨ مردم Ùلسطین) Ú©Ù‡ به ترتیب بیشترین Ù…ØØ¨ÙˆØ¨ÛŒØª را در میان Ùلسطینی ها داشته Ùˆ در انتخابات مجلس Ùلسطین بیشترین آرا را از آن خود Ù…ÛŒ کردند. Ø§Ù„ÙØªØ به رهبری Ø¹Ø±ÙØ§Øª در انتخابات سال Û±Û¹Û¹Û¶ØŒ چند سال پیش از ÙØ±ÙˆÙ¾Ø§Ø´ÛŒ شوری، با بدست آوردن ÛµÛµ کرسی از مجموع Û¸Û¸ کرسی، اکثریت مطلق را بدست آورد Ùˆ در همان انتخابات آقای Ø¹Ø±ÙØ§Øª به عنوان ریاست جمهوری Û¸Û¸.Û²% آرا را بدست آورد.
ده سال بعد، در انتخابات Û²Û°Û°Û¶ØŒ شاهد هستیم Ú©Ù‡ ØÙ…اس با اکثریت مطلق، Û·Û´ کرسی از Û±Û³Û² کرسی اکثریت مطلق آراء در این دوره را بدست Ù…ÛŒ آورد Ùˆ این در ØØ§Ù„یست Ú©Ù‡ Ø§Ù„ÙØªØ Ùقط Û´Ûµ کرسی را برنده شده Ùˆ سایر نیروهای Ùلسطینی رادیکال Ùˆ Ú†Ù¾ Ú©Ù‡ در گذشته Ùˆ در دوران ØØ¶ÙˆØ± شوروی، عمده ترین Ø§ØØ²Ø§Ø¨ Ùˆ سازمان های Ùلسطینی بودند، در ائتلا٠مشترک خود Ùقط قادرند Ú©Ù‡ Ûµ کرسی بدست آورده Ùˆ در مجموع کمتراز Û·% آرا را بدست Ù…ÛŒ آورند.
اینکه چرا چنین تغییری در ترکیب آرا بوجود می آید، خود موضوع یک پژوهش گسترده جداگانه است. اما به چند عامل می توان در اینجا اشاره کرد.
یک – ÙØ±ÙˆÙ¾Ø§Ø´ÛŒ شوروی:
ØÙ…ایت شوروی از جریان های Ùلسطینی با تمایلات سوسیالیستی Ùˆ ناسیونالیستی Ú©Ù‡ به رشد آنها در مبارزه سیاسی در منطقه Ú©Ù…Ú© Ù…ÛŒ کرد، به پایان رسید. تا زمانی Ú©Ù‡ شوروی وجود داشت، بیشتر Ú©Ù…Ú© های این کشور به نیروهای Ùلسطینی از کانال سازمان آزادیبخش Ùˆ Ø§ØØ²Ø§Ø¨ Ú†Ù¾ Ùˆ رادیکال غیرمذهبی Ùلسطینی انجام Ù…ÛŒ Ú¯Ø±ÙØª. این Ú©Ù…Ú© ها Ú†Ù‡ در اشکال سیاسی آن به طور مستقیم Ùˆ Ú†Ù‡ از طریق Ù…ØØ§ÙÙ„ بین المللی دیگر Ùˆ Ú†Ù‡ به Ø´Ú©Ù„ Ú©Ù…Ú© های ØªØ³Ù„ÛŒØØ§ØªÛŒ Ùˆ Ú©Ù…Ú© های اقتصادی به تقویت موضع گروه های Ùلسطینی متمایل به شوروی با تمایلات سوسیالیستی منجر Ù…ÛŒ شد. میزان این Ú©Ù…Ú© ها Ùˆ اعتبار شوروی آنقدر بود Ú©Ù‡ جریان های اسلامی چون اخوان المسلمین اردن Ùˆ سایر گروه های مشابه آن امکان رقابت نداشتند.
با ÙØ±ÙˆÙ¾Ø§Ø´ÛŒ شوروی، این منبع بزرگ Ú©Ù…Ú© رسانی از دست Ø±ÙØª Ùˆ در نتیجه، همه گروه هایی Ú©Ù‡ از این راه تغذیه Ù…ÛŒ شدند، دچار Ø¨ØØ±Ø§Ù† گردیدند.
دو – تغییر سیاست سازمان آزادیبخش:
شاید دلیل عمده دیگر نیز در تغییر تناسب نیروها در Ùلسطین، تغییر سیاست سازمان آزادیبخش بود. سازمان آزادی بخش Ùلسطین با پذیرش قراداد مادرید در ۱۹۹۱، دو ماه پیش از ÙØ±ÙˆÙ¾Ø§Ø´ÛŒ سوسیالیسم در شوروی، اسرائیل را به رسمیت شناخت Ùˆ خشونت Ùˆ تروریسم را Ù…ØÚ©ÙˆÙ… کرد Ùˆ با تایید امریکا از لیست تروریسم خارج شد Ùˆ از جانب اسرائیل به عنوان نماینده مردم Ùلسطین به رسمیت شناخته شد. اما از آنجا Ú©Ù‡ وضعیت زندگی Ùلسطینی ها کمترین تغییری نکرده بود، Ùˆ در مادرید Ùˆ پس از آن در اسلو کمترین امتیازی به Ø¹Ø±ÙØ§Øª داده نشد، ترک سیاست رادیکال توسط این سازمان Ø¨ØØ±Ø§Ù†ÛŒ را پدید آورد. این Ø¨ØØ±Ø§Ù† Ùˆ خلاء رادیکالیسم مورد علاقه مردم Ú©ÙˆÚ†Ù‡ Ùˆ خیابان در اردوگاه های Ùلسطینی، موقعیت جدیدی را برای ظهور نوعی رادیکالیسم جدید بوجود آورده بود.
سه – Ø§Ù†ØªÙØ§Ø¶Ù‡ اول:
در دوره Ø§Ù†ØªÙØ§Ø¶Ù‡ نخست (Û±Û¹Û¸Û·-Û±Û¹Û¹Û³) دورانی Ú©Ù‡ رهبری سازمان آزادی بخش پس از هجوم ÙˆØØ´ÛŒØ§Ù†Ù‡ اسرائیلی ها به لبنان Ùˆ کشتار آنها در ژوئن Û±Û¹Û¸Û² مجبور به ترک منطقه شده Ùˆ در ØØ§Ù„ت تبعید اجباری در تونس بسر Ù…ÛŒ بردند، ÙØ±ØµØª طلایی برای جریان های غیروابسته به سازمان آزادیبخش در منطقه بوجود آمد Ú©Ù‡ ÙØ¹Ø§Ù„انه دست به تجهیز Ùˆ آرایش قوای خود در منطقه بزنند. این دوران، زمانی است Ú©Ù‡ جمهوری اسلامی ایران توجه خود را روی این منطقه گذاشت. در ادامه ÛŒ این دوره Ùˆ در Ø§Ù†ØªÙØ§Ø¶Ù‡ دوم Ú©Ù‡ از سپتامبر Û²Û°Û°Û° آغاز شد Ùˆ بسیاری پایان آن را Û²Û°Û°Ûµ Ù…ÛŒ دانند، سازماندهی اولیه نیروهایی Ú©Ù‡ بیشتر Ú©Ù…Ú© خود را از طریق جمهوری اسلامی Ùˆ کشورهای Ù…ØªØØ¯ او Ø¯Ø±ÛŒØ§ÙØª Ù…ÛŒ کردند، به نتیجه نشست.
این دوران، زمانی است Ú©Ù‡ ØØ²Ø¨ الله در لبنان به نیروی اصلی Ùˆ تعیین کننده تبدیل شد. رهبری مانند ØØ³Ù† نصرالله از Ù…ØØ¨ÙˆØ¨ÛŒØª بی مانندی برخوردار شده Ùˆ نه تنها توسط نیروهای اسلام گرا Ú©Ù‡ ØØªÛŒ توسط Ø§ÙØ±Ø§Ø¯ÛŒ چون جورج ØØ¨Ø´ØŒ رهبر Ú†Ù¾ گرای جبهه خلق برای آزادی Ùلسطین نیز مورد ستایش قرار Ù…ÛŒ گیرد. در غزه نیز ØÙ…اس با اتکا به Ú©Ù…Ú© های بی دریغ جمهوری اسلامی ایران Ùˆ در میدان رقابت با سازمان آزادی بخش Ùلسطین، با رادیکالیسم مورد قبول مردم Ú©ÙˆÚ†Ù‡ Ùˆ خیابان به Ù…ØØ¨ÙˆØ¨ ترین سازمان Ùلسطینی تبدیل شد.
Ùˆ همانطور Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ بینیم، در کمتر از یک دهه پس از ÙØ±ÙˆÙ¾Ø§Ø´ÛŒ شوروی، خلاء ØÙ…ایت از جنبش Ùلسطین Ùˆ ØØ±Ú©Øª های اسلامی در منطقه توسط جمهوری اسلامی ایران پر شده Ùˆ سازمان های هوادار ایران نقش اول را در منطقه در اختیار خود Ù…ÛŒ گیرند.
موÙقیت جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه در ایجاد Ùˆ تقویت نیروهای اسلامی مبارز، نه تنها قدرت منطقه ای ایران را Ø§ÙØ²Ø§ÛŒØ´ داد Ùˆ امکانات جدیدی را در رابطه با چانه زنی ها Ùˆ مذاکرات امنیتی در منطقه به آنها داد Ùˆ موقعیت برتری را در برابر رقیب اصلی منطقه ای جمهوری اسلامی، یعنی اسرائیل، برای آنها ÙØ±Ø§Ù‡Ù… نمود Ú©Ù‡ از جهت دیگری جمهوری اسلامی ایران را در مرکز توجه گروه های اسلام گرا قرار داد.
مدل اسلام گرایی به شیوه اخوان المسلمین Ú©Ù‡ رهبری آن در گذشته در مصر بود، تقریبا Ù…ØØ¨ÙˆØ¨ÛŒØª خود را در خاورمیانه از دست داده بود. ØØ§Ù„ا جمعیت های بزرگی از مردم مسلمان Ùˆ عرب در منطقه Ø´ÛŒÙØªÙ‡ اسلام گرایی به شیوه ØÚ©ÙˆÙ…ت جمهوری اسلامی ایران شده بودند. شخصیت های شیعه ای چون ØØ³Ù† نصرالله، Ø±ÙˆØ Ø§Ù„Ù„Ù‡ خمینی، علی خامنه ای، Ùˆ ØØªÛŒ رئیس جمهوری ایران Ù…ØÙ…ود اØÙ…دی نژاد به شخصیت های Ù…ØØ¨ÙˆØ¨ منطقه ای در میان مسلمان های سنی تبدیل شدند.
این یک پیروزی بزرگ برای جمهوری اسلامی ایران در منطقه بود که همزمان دو دستاورد بزرگ برایش به ارمغان آورد.
نخست –پیروزی اسلامگرایی ایرانی:
اینکه اسلام سیاسی مورد نظر ایران، اسلام امریکا ستیز Ùˆ اسرائیل ستیز بر وهابیسم، سلÙÛŒ گری، Ùˆ اخوان المسلمین Ú©Ù‡ Ú©Ù…Ú© میلیاردها دلاری شیخ های عربستان Ùˆ یک سده سابقه را پشت سر خود داشت، پیشی Ú¯Ø±ÙØª Ùˆ در سرزمین های سنی نشین، رهبران شیعه به شخصیت های Ù…ØØ¨ÙˆØ¨ تبدیل شده Ùˆ عکس هایشان بر در Ùˆ دیوار شهرها قرار Ú¯Ø±ÙØª. بطوریکه در شهر اسکندریه مصر، پس از تهاجم اسرائیل به جنوب لبنان در سال Û²Û°Û°Û¶ Ùˆ مقاومت ØØ²Ø¨ الله، در یک روز اسم بیشتر از Û¹Û° درصد از کودکان پسر تازه بدنیا آمده را یا ØØ³Ù† Ùˆ یا نصرالله گذاشتند.
دوم – گسترش قدرت منطقه ای ایران:
برای ایرانی ها ØØ§Ù„ا مسلم شده بود Ú©Ù‡ با گسترش قدرت منطقه ای خود Ùˆ ØØ¶ÙˆØ± نظامی جریانی چون ØØ²Ø¨ الله در این منطقه قدرت نظامی آنها در پشت مرزهای اسراییل گسترش پیدا کرد. ایران موÙÙ‚ شد Ú©Ù‡ جبهه جنگ خود را با اسراییل در جنوب لبنان تعری٠کند Ùˆ در آنجا با قدرت جنگاوران شیعه لبنانی Ùˆ در غزه با قدرت مبارزین ØÙ…اس با اسراییل مقابله کنند Ùˆ به جهان اسلام نیز قدرت نمایی کنند .
این پیروزی البته هشداری بود به رهبران کشورهای عربی Ùˆ غرب Ùˆ آنها را واداشت Ú©Ù‡ برای خنثی نمودن Ù†Ùوذ Ø±ÙˆØ²Ø§ÙØ²ÙˆÙ† ایران، پروژه های بعدی را کلید بزنند Ú©Ù‡ به بلوک بندی های جدید سیاسی Ùˆ ØØªÛŒ رقابت های اسلام گرایانه از نوع دیگری در آینده مبدل شد.
برآمدن ترکیه با گرایش های اسلامی
ترکیه یکی از Ù…ØªØØ¯ÛŒÙ† اصلی امریکا در منطقه، از دوستان ØÚ©ÙˆÙ…ت ایران در زمان شاه Ùˆ از اعضای اصلی پیمان بغداد (CENTO) بود Ùˆ از سال ۱۹۵۲عضو پیمان ناتو است. ترکیه در ØÙ‚یقت ØÙ„قه ÛŒ پیوند پیمان ناتو Ùˆ سنتو در منطقه بود.
ترکیه کشوری است Ú©Ù‡ گرچه از همان سال Û±Û¹Û²Û³ دوران آتاتورک به عنوان یک ØÚ©ÙˆÙ…ت لائیک شناخته شده است، اما در درون خود شاید یکی از مذهبی ترین جوامع منطقه ماست. در ترکیه Ø§ØØ²Ø§Ø¨ مذهبی همیشه مورد استقبال مردم قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ Ùˆ هرگاه Ú©Ù‡ امکان ØØ¶ÙˆØ± پیدا کرده اند، با استقبال ÙØ±Ø§ÙˆØ§Ù† مردم روبرو شده اند.
انقلاب ایران بی Ø´Ú© در تهییج Ø§ØØ³Ø§Ø³Ø§Øª مذهبی در ترکیه بی اثر نبود. استقبال Ùˆ خشنودی مردم مسلمان در ترکیه، ØªØØ±Ú© جدیدی را در ÙØ¹Ø§Ù„یت های سیاسی دینی بوجود آورد.
در ترکیه Ø§ØØ²Ø§Ø¨ اسلامی همیشه ÙØ¹Ø§Ù„ بوده اند. ولی Ø·ÛŒ 50 سال گذشته هر زمان Ú©Ù‡ آنها در قدرت نقش جدی تر پیدا کرده Ùˆ نمایندگان خود را به مجلس ÙØ±Ø³ØªØ§Ø¯Ù‡ اند، زیر عنوان سرپیچی از اصول لائیسیته در قانون اساسی ترکیه، ÙØ¹Ø§Ù„یت آنها ممنوع اعلام شده Ùˆ در بیشتر موارد پس از کودتاهای نظامی Ù¾ÛŒ در Ù¾ÛŒ Ú©Ù‡ در این کشور روی Ù…ÛŒ داد، از قدرت بیرون رانده شده اند Ùˆ گاه رهبران آنها دستگیر شده Ùˆ روانه زندان گردیده اند.
نجم الدین اربکان یکی از شخصیت های برجسته مسلمان در سیاست ترکیه بود Ú©Ù‡ در دوران ریاست جمهوری سلیمان دمیرل در سال Û±Û¹Û¹Û¶ تا Û±Û¹Û¹Û· مقام نخست وزیری این کشور را عهده دار بود. او بنیانگذار یکی از اولین Ø§ØØ²Ø§Ø¨ اسلامی در ترکیه به نام نظم ملی است (Û±Û¹Û·Û°-Û·Û±) Ú©Ù‡ پیرو دکترین خود اوست Ú©Ù‡ در ØÙ‚یقت اولین Ù…Ø§Ù†ÛŒÙØ³Øª ترک های اسلام گرای مهاجر در غرب است Ú©Ù‡ به نگاه ملی (National View) معرو٠شد. این سازمان Ú©Ù‡ بزرگترین گروه متشکل اسلام گرای ترکیه در خارج از کشور بود، بازگشت به اسلام را راه رهایی ترکیه دانسته Ùˆ مبلغ غرب گریزی شد. آنها واژه "ملی" را به جای "اسلام" به کار Ù…ÛŒ Ú¯Ø±ÙØªÙ†Ø¯ چرا Ú©Ù‡ بکارگیری واژه اسلام برای نام ØØ²Ø¨ به ØØ³Ø§Ø¨ رودررویی با قانون اساسی ترکیه قلمداد شده Ùˆ به غیرقانونی بودن Ù…ÛŒ انجامید.
بسیاری از Ø§ØØ²Ø§Ø¨ اسلام گرای بعدی در ترکیه مثل ØØ²Ø¨ نجات ملی (81-1972)ØŒ ØØ²Ø¨ Ø±ÙØ§Ù‡ (98-1983)ØŒ ØØ²Ø¨ ÙØ¶ÛŒÙ„ت (2001-1997) Ùˆ ØØ²Ø¨ سعادت (کنون – 2001) در ØÙ‚یقت در ادامه Ùکر نجم الدین اربکان Ùˆ توسط پیروان او تشکیل شدند Ú©Ù‡ هر کدام پس از چند سال ÙØ¹Ø§Ù„یت، توسط نظامیان Ùˆ دادگاه قانون اساسی ÙØ¹Ø§Ù„یت شان تعطیل گردید.
ØØ²Ø¨ عدالت Ùˆ توسعه Ú©Ù‡ در سال Û²Û°Û°Û± از ترکیبی از اعضای ØØ²Ø¨ های بالا به وجود آمد، موÙÙ‚ شد Ú©Ù‡ در انتخابات سال بعد در Û²Û°Û°Û² دو سوم تعداد نمایندگی های مجلس ترکیه را از آن خود نماید Ùˆ با Ú¯Ø±ÙØªÙ† مقام ریاست جمهوری Ùˆ نخست وزیری کشور، قدرت اجرایی را در دست گیرد. پیروزی بزرگ ØØ²Ø¨ عدالت Ùˆ توسعه Ú©Ù‡ اکثر رهبران آن به اسلام گرایی شهرت داشته Ùˆ از بنیانگذاران Ø§ØØ²Ø§Ø¨ اسلام گرای پیشین بودند، در ØÙ‚یقت بیانگر رشد اسلامگرایی Ùˆ استقبال مردم این کشور از ØØ¶ÙˆØ± اسلامگرایی در سیاست بود.
این پدیده، یعنی استقبال بی نظیر مردم در کشوری Ú©Ù‡ از زمان پیدایش جمهوری در آن همواره به شیوه لائیک اداره شده Ùˆ جلوی هرگونه ÙØ¹Ø§Ù„یت سیاسی – مذهبی در Û¸Û° سال گذشته در آن سرزمین Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ شده بود، نشان از رشد Ùˆ Ù…ØØ¨ÙˆØ¨ÛŒØª اسلام سیاسی در همه منطقه بود.
این پدیده بزرگ سیاسی در ترکیه نه تنها برای مردم این کشور Ú©Ù‡ برای همه منطقه Ùˆ کشورهای غربی دارای اهمیت ویژه ای بود. ترکیه کشوری است Ú©Ù‡ بزرگترین ارتش را در منطقه داشته Ùˆ با داشتن بیش از یک میلیون سرباز، دومین قدرت نظامی ناتو است Ùˆ Û´Û° بمب اتمی در اختیار نیروی هوایی آن کشور است Ùˆ بزرگترین پروژه های نظامی در آن کشور به مبلغ Û±Û¶Û° میلیارد دلار از سال Û±Û¹Û¹Û¸ آغاز شده است. ØØ§Ù„ا در این کشور ØÚ©ÙˆÙ…تی را مردم انتخاب کرده اند Ú©Ù‡ بطور آشکار گرایش های اسلام گرایانه خود را اعلام نموده Ùˆ ØØ§Ù„ Ùˆ هوای رهبری اسلامی منطقه را در سر Ù…ÛŒ پروراند.
آنچه روشن است، اینست Ú©Ù‡ تا پیش از قدرت Ú¯Ø±ÙØªÙ† اسلام گراها در ترکیه، جمهوری اسلامی ایران بدون کمترین Ø´Ú© Ùˆ شبهه ای رهبری جهانی مسلمانان را در اختیار داشت. نه رهبران ÙØ§Ø³Ø¯ Ùˆ پرده داران کعبه توانسته بودند با هزینه کردن میلیاردها دلار سرمایه گذاری در مدرسه های دینی کشورهای اسلامی، بویژه پاکستان، برای جمهوری اسلامی رقیبی دینی بتراشند، Ùˆ نه کسی Ø®Ù„Ø§ÙØª طالبان در Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† را تهدیدی برای رهبری برجهان اسلام Ù…ÛŒ دید، Ùˆ نه الازهر در مصر ØªØØª ریاست مبارک رقیبی بشمار Ù…ÛŒ Ø±ÙØª.
به Ù„ØØ§Ø¸ نظامی Ùˆ سیاسی هم جدی ترین رقیب ایران صدام بود Ú©Ù‡ پس از سالها جنگ، دست از ادعای سردار قادسیه بودن خود برداشته Ùˆ رام شده بود. در عین ØØ§Ù„ØŒ جنگ شیعه Ùˆ سنی نیز نتیجه ای نداده بود. اکثریت مردم در کشورهای عربی از مواضع ایران در مسائل منطقه ØÙ…ایت Ù…ÛŒ کردند Ùˆ ØØªÛŒ گروه های مبارز Ùˆ انقلابی سنی در منطقه ØØ§Ù…ÛŒ ØÚ©ÙˆÙ…ت ایران بودند. بویژه با تضعی٠صدام پس از جنگ خلیج، هیچ جایگزین دیگری برای رهبری کشورهای سنی وجود نداشت.
پیروزی اسلام گرایان در ترکیه گرچه برنامه ریزی شده نبود Ùˆ مدیون ÙØ¹Ø§Ù„یت های Ø§ØØ²Ø§Ø¨ اسلامی در تمام چند دهه گذشته بود، ولی از نظر زمانی، بهترین آلترناتیو ممکن در منطقه در مقابل ØÚ©ÙˆÙ…ت اسلامی ایران بود. ترکیه Ùˆ اسلامگرایان ØØ§Ú©Ù… بر آن از طرÙÛŒ وارث بزرگترین Ø®Ù„Ø§ÙØª اسلامی نیز بودند، Ø®Ù„Ø§ÙØªÛŒ Ú©Ù‡ با بیش از Û¶Û°Û° سال ØÚ©Ù…رانی بر بخش های بزرگی از سرزمین های اروپا، آسیا Ùˆ Ø§ÙØ±ÛŒÙ‚ا تا ØØ¯ÙˆØ¯ÛŒ به مظهر یگانگی Ùˆ ÙˆØØ¯Øª سیاسی – ایدئولوژیک مسلمانان عرب Ùˆ غیرعرب تبدیل شده بود.
قدرت گیری اسلام گرایان سنی مذهب در ترکیه، ØØ§Ù„ا نه تنها از جانب امریکا Ùˆ غرب مورد Ù…Ø®Ø§Ù„ÙØª قرار نمی Ú¯Ø±ÙØªØŒ Ú©Ù‡ ØØªÛŒ به عنوان یک مدل دمکراتیک از یک کشور اسلامی در مقابل جمهوری اسلامی ایران تبلیغ هم Ù…ÛŒ شد.
کبوتر بخت بر شانه سیاست مداران ترکیه نشسته بود Ùˆ اینبار اسلام برای آنها نه تنها تنبیهی به همراه نداشت Ú©Ù‡ بهانه ای شده بود Ú©Ù‡ از آنها مدلی جدید در مقابل ØÚ©ÙˆÙ…ت اسلامی ایران به دنیا ارائه شود. مدلی Ú©Ù‡ مدعی بود Ú©Ù‡ ترکیبی از هر دو عنصر دمکراتیک Ùˆ دینی در آن موجود بوده Ùˆ در دنیای غرب هم مورد پذیرش است.
ØØ²Ø¨ عدالت Ùˆ توسعه ترکیه به عنوان یک ØØ²Ø¨ Ù…ØØ§Ùظه کار Ùˆ دست راستی با گرایشات جدی اسلام گرایی، نه تنها در جامعه ترکیه مورد استقبال مردم این کشور قرار Ú¯Ø±ÙØª Ú©Ù‡ در میان Ø§ØØ²Ø§Ø¨ اروپایی نیز Ù¾Ø°ÛŒØ±ÙØªÙ‡ شد. این ØØ²Ø¨ به عنوان اولین ØØ²Ø¨ سیاسی با گرایش اسلام گرایانه به عنوان عضو ناظر در EPP یا باشگاه Ø§ØØ²Ø§Ø¨ اروپایی (European Peoples’ Party) در سال Û²Û°Û°Ûµ Ù¾Ø°ÛŒØ±ÙØªÙ‡ شد. EPP بزرگترین تشکل سیاسی عضو پارلمان اروپاست.
قراردادهای چندین بیلیون دلاری در رابطه با Ø§ØØ¯Ø§Ø« خط های لوله گاز باکو- تÙلیس – ارزروم به طول Û¶Û¹Û² کیلومتر Ùˆ خط لوله Nabucco Ú©Ù‡ از ترکیه تا اتریش به طول Û³Û¸Û¹Û³ کیلومتر امتداد خواهد داشت Ùˆ از مسیرکشورهای رومانی، بلغارستان، Ùˆ مجارستان عبور Ù…ÛŒ کند،برای ترکیه نه تنها میلیارها دلارثروت به همراه داشت Ú©Ù‡ ترکیه را در آینده به مرکز اصلی انتقال انرژی در منطقه تبدیل خواهد کرد. تخمین زده Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ پروژه Ø§ØØ¯Ø§Ø« لوله Nabucco Ú©Ù‡ در آغاز 7 میلیارد یورو ارزیابی شد، Û±Û² تا Û±Ûµ میلیارد یورو هزینه بر دارد.
ترکیه ØÙ‚ برداشت Û±Ûµ% از گاز ØªØØª عبور از این خط لوله را دارد Ùˆ در ساختن آن نیز میلیاردها یورو نصیب شرکت های ترکیه خواهد شد.
ترکیه Ùˆ رهبران اسلام گرای آن در ØÙ‚یقت در Ø·ÛŒ سالهای گذشته نقش دوگانه ای را بر عهده Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ Ùˆ موÙÙ‚ شدند Ú©Ù‡ موقعیت جدید خود را با ØÙ…ایت همه جانبه امریکا Ùˆ رهبران اروپایی Ø§ÛŒÙØ§ کنند.
پروژه اول دردست Ú¯Ø±ÙØªÙ† هژمونی اسلام سیاسی، Ùˆ پروژه دوم تامین انرژی اروپا Ùˆ کاهش وابستگی آن به روسیه از طریق Ø§ØØ¯Ø§Ø« خطوط انتقال انرژی. در پروژه اول، ترکیه با Ù†Ùوذ سنتی خود از دوران امپراتوری عثمانی بهترین اتنخاب است Ùˆ بهترین کشوری است Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ تواند رهبری جهان اسلامی-عربی-سنی را در مقابل هژمونی طلبی ایرانی ها بر عهده Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ Ùˆ پروژه های اسلام گرایی ضدامریکایی-ضداسرائیلی را خنثی نماید. ترکیه در تمام طول ده سال گذشته بهترین مناسبات سیاسی را با دو قدرت دیگر منطقه ای، عربستان سعودی Ùˆ مصر، داشته Ùˆ پس از روی کار آمدن اخوان المسلمین در مصر، این مناسبات به Ø³Ø·Ø Ø¬Ø¯ÛŒØ¯ÛŒ Ø§ÙØ²Ø§ÛŒØ´ ÛŒØ§ÙØªÙ‡ است. در Ø³ÙØ± آقای اردوغان به همراه یک هیات بلندمرتبه ترکی در سپتامبر سال Û²Û°Û±Û± پس از انقلاب مصر، از او به عنوان یک رهبر جدید دنیای اسلام استقبال شد Ùˆ اخیرا هم از طر٠آقای خالد مشعل، رهبر ØÙ…اس، به عنوان یکی از رهبران جهان اسلام مورد ستایش قرار Ú¯Ø±ÙØª. ترکیه با چند اقدام نمایشی در تقابل با اسرائیل، از جمله اعتراض کلامی آقای اردوغان در Ú©Ù†ÙØ±Ø§Ù†Ø³ داووس در سال Û²Û°Û°Û¹ به شیمون پرز Ùˆ ترک سالن هنگام سخنرانی پرز(1)ØŒ Ùˆ یا ارسال کشتی ØØ§Ù…Ù„ Ú©Ù…Ú© های انسان دوستانه به غزه در سال Û²Û°Û±Û± Ú©Ù‡ مورد ØÙ…له کماندوهای اسرائیلی قرار Ú¯Ø±ÙØª Ùˆ تعدادی از سرنشین های آن کشته Ùˆ Ù…Ø¬Ø±ÙˆØ Ø´Ø¯Ù†Ø¯ØŒ موÙÙ‚ شده برای خود در میان مسلمانان جهان یک ژست ضداسرائیلی درست نماید. Ùˆ این در ØØ§Ù„یست Ú©Ù‡ این کشور به عنوان یک عضو ناتو، Ù…ØªØØ¯ اصلی امریکا در منطقه بوده Ùˆ همیشه مناسبات دوستانه ای با اسرائیل داشته است. آقای اردوغان خود در راس هیاتی در سال Û²Û°Û°Ûµ در یک Ø³ÙØ± رسمی به اسرائیل Ø±ÙØª Ùˆ مورد استقبال مقامات این کشور قرار Ú¯Ø±ÙØª. شیمون پرز، رئیس جمهور اسرائیل نیز در سال Û²Û°Û°Û· در Ø³ÙØ± رسمی خویش به ترکیه مورد استقبال مقامات ترکیه قرار Ú¯Ø±ÙØª Ùˆ برای نخستین بار در پارلمان یک کشور دارای اکثریت مسلمان، اجازه ØØ¶ÙˆØ± Ùˆ سخنرانی ÛŒØ§ÙØª. Ùˆ همانجا بود Ú©Ù‡ Ú¯ÙØª "من به اینجا آمده ام Ú©Ù‡ قدردانی خودم را از ترکیه بیان کنم." (2)
گرچه پس از دعوای Ù„ÙØ¸ÛŒ Ø·ÛŒ یکی دوساله گذشته Ø³Ø·Ø Ù…Ù†Ø§Ø³Ø¨Ø§Øª دو کشور تا ØØ¯ÙˆØ¯ÛŒ کاهش ÛŒØ§ÙØªÙ‡ Ùˆ برخی از قراردادهای نظامی موقتا به ØØ§Ù„ت تعلیق در آمده است، اما مناسبات سیاسی بین دو کشور همچنان بطور رسمی ادامه دارد.
ترکیه پس از شروع بهار عربی نقش ÙØ¹Ø§Ù„ تری را در رابطه با جریانات اسلامی به عهده Ú¯Ø±ÙØª Ùˆ از ØØ§Ù…یان اصلی جریان اخوان المسلمین شد. در وقایع لیبی، یکی از طر٠های اصلی درگیر بوده ودر ØØ§Ù„ ØØ§Ø¶Ø±Ù†Ù‚Ø´ اصلی را در درگیری های سوریه از طریق کنترل خود بر جریان های اسلامی اخوان المسلمین Ùˆ سلÙÛŒ ها به عهده دارد. رهبری سوریه Ø·ÛŒ یکی دو سال گذشته مورد نقد شدید اسلامگرایان ØØ§Ú©Ù… بر ترکیه بوده Ùˆ بویژه در رابطه با مسائل میان اعراب Ùˆ اسرائیل هم از جانب ترکیه Ùˆ هم از جانب اسرائیل مورد شماتت قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ است. در همین ØØ§Ù„ØŒ ترکیه اجرای پروژه Ø§ØØ¯Ø§Ø« خط لوله انتقال گاز میان ایران-عراق-سوریه را تهدیدی برای Ø§Ù†ØØµØ§Ø± خود در انتقال انرژی به اروپا دید. شاید اصلا یکی از دلایل تنش اخیر در مناسبات ترکیه با سوریه همین باشد Ú©Ù‡ بشار اسد در سال Û²Û°Û±Û± سیاست چهار دریایی (Four Seas Policy) Ùˆ ØÙ…ایت کشورش از این پروژه خط لوله انتقال گاز را اعلام نمود Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توانست به معنای دور زدن ترکیه در بوجود آوردن یک شاهراه انتقال انرژی از آسیا به اروپا باشد. درست دو ماه پس از اعلان این سیاست توسط اسد، در گیری های درون این کشور آغاز شد.(3)
Ø¨Ù‡Ø±ØØ§Ù„ØŒ ترکیه بجز Ù†ÙØ¹ اقتصادی Ø§ØØ¯Ø§Ø« خط لوله Ùˆ Ø§Ù†ØØµØ§Ø± شاهراه های صدور انرژی، بدنبال استقرار رژیمی در سوریه است Ú©Ù‡ در سیاست های منطقه ای نیز در مدار ترکیه-عربستان-مصر قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ Ùˆ در انزوا قراردادن جمهوری اسلامی ایران در منطقه در کنار آنها باشد.
اگر ترکیه موÙÙ‚ به تغییر ØÚ©ÙˆÙ…ت در سوریه گردد Ùˆ مانع از Ø§ØØ¯Ø§Ø« خط های لوله گاز ایران – عراق – سوریه شود، عملا Ø§Ù†ØØµØ§Ø± را در این زمینه از آن خود کرده Ùˆ در عین ØØ§Ù„ به تضمین موقعیت یگانه خویش در پروژه استراتژیک انتقال انرژی میان روسیه Ùˆ اروپا نیز دست ÛŒØ§ÙØªÙ‡ است.
این موقعیت یگانه برای ترکیه، وضعیتی را بوجود Ù…ÛŒ آورد Ú©Ù‡ نه تنها ترکیه به عنوان یکی از Ù…ØªØØ¯ÛŒÙ† اصلی امریکا Ùˆ اروپا سالانه میلیاردها دلار سود برده Ùˆ جایگاه برتری را در آینده در اروپا از آن خود خواهد کرد، Ú©Ù‡ به عنوان میانجی Ùˆ واسطه انتقال نیز Ù…ÛŒ تواند از همه امتیازات دلالی در شرایط Ø¨ØØ±Ø§Ù†ÛŒ در روابط اروپا Ùˆ روسیه، دو طر٠را سرکیسه نماید.
جالب است Ú©Ù‡ پس از گذشت Û´Û°Û° سال از رودررویی ØÚ©ÙˆÙ…ت شیعه صÙÙˆÛŒ در ایران با Ø®Ù„Ø§ÙØª عثمانی سنی مذهب ترک ها، بار دیگر دو اسلام شیعه Ùˆ سنی را در این منطقه در مقابل هم Ù…ÛŒ بینیم. این بار، ترک های سنی در قالب یک نظام لائیک Ùˆ ایرانیان شیعه در قالب یک نظام جمهوری اسلامی در برابر هم قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ اند.
با Ø§ØØªØ±Ø§Ù…ØŒ
رضا ÙØ§Ù†ÛŒ یزدی
۱۴ دسامبر ۲۰۱۲
(1)
Leaders of Turkey and Israel Clash at Davos Panel
http://www.nytimes.com/2009/01/30/world/europe/30clash.html?_r=0
(2)
Israeli president addresses Turkish Parliament
http://www.nytimes.com/2007/11/13/world/africa/13iht-peres.3.8315894.html?_r=0
(3)
Syria's Pipelineistan war
http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2012/08/201285133440424621.html